در روز جهانی هنرهای نمایشی، پدر خیمه شب بازی معاصر ایران را بشناسیم
نمایش‌های عروسکی ازقدیمی‌ترین انواع نمایش در جهان و به ویژه شرق که کهن‌ترین شیوه‌های نمایشی عروسکی در آن یافت شده‌اند، به شمار می‌آید. در ایران نیز نمایش عروسکی قدمتی دیرینه دارد تا جایی که نظامی‌گنجوی در یکی از اشعار خود به این نکته اشاره کرده که در دوران بهرام گور ساسانی، شش هزار استاد سرگرمی‌ساز که در لعبت‌بازی مهارت داشته‌اند از هند به ایران آورده می‌شوند تا به سرگرم کردن مردم بپردازند.
نمایش عروسکی پس از اسلام
در دوران پس از اسلام نیز به ویژه از قرن چهارم هجری دیوان شعرای نام‌داری چون خیام، فردوسی و اسدی‌طوسی پُر است از اشارتی به انواع نمایش‌های عروسکی. اما محکم‌ترین سندی که در این رابطه وجود دارد اشاره‌ی ملاحسین واعظ کاشف سبزواری در کتاب «فتوت‌نامه سلطانی» است که لعبت‌بازان را در نسخ اهل بازی از اصحاب اهل معرکه ذکر می‌کند و در مورد انواع نمایش عروسکی روزگار خود که در شب و روز اجرا می‌شده و اصطلاحاً «خیمه» و «پیشبند» نامیده می‌شدند مطالبی را می‌نویسد.
نمایش عروسکی رونق می‌گیرد
فعالیت گروه‌های عروسک‌باز پس از دوران صفویه رونق می‌گیرد و انواع نمایش‌های عروسکی در نقاط مختلف ایران رواج می‌یابند. این نمایش‌ها نیز دوران اوج خود را در دوران حکومت قاجار تجربه کردند چنان که روایت کرده‌اند که در این دوران شخصی به نام «کاکا محمد شیرازی» با ورود تعدادی عروسک که با خود از چین آورده بود این هنر را دچار تحول کرد و پس از آن در دوره‌ی پهلوی به دلیل ورود سرگرمی‌های جدید کم‌کم از دور خارج شدند. هر چند که هنوز تا پایان حکومت پهلوی در بنگاه‌های شادمانی و برخی از قهوه‌خانه‌های جنوب شهر تهران و بعضی از شهرهای بزرگ هنوز گروه‌های کوچکی وجود داشتند که نمایش‌های عروسکی سنتی را اجرا می‌کردند اما به مرور با فوت این اساتید، صحنه از وجود پیشکسوتان نمایش‌های عروسکی سنتی خالی شد و اکنون در کنار معدود اساتید باقی‌مانده، تنها برخی از فارغ‌التحصیلان تئاتر که امکان بهره بردن از محضر آخرین بازماندگان این هنر را داشته‌اند در جشنواره‌ها و مدارس به اجرای یکی از شیوه‌های رایج در این نمایش‌ها یعنی خیمه‌شب‌بازی نخی مشغولند.
نمایش‌های عروسکی را با دو عنوان «سایه بازی» و «خیمه شب بازی» از هم جدا می‌کنیم اما در قدیم این دو نمایش به دلیل شباهت‌های ظاهری مجموعه واحدی بودند.
امروز دیگر کسی نیست که بتواند «سایه‌بازی» سنتی را اجرا کند و از میان نمایش‌های عروسکی دست‌کشی تنها «جی‌جی‌وی‌جی» شیراز که ردپای نمایش «پهلوان کچل» را در آن می‌توان دید توسط مطربان اجرا می‌شود و نمایش عروسکی نخی که گفته می‌شود در آن داستان‌های فراوانی اجرا می‌شده است اکنون تنها منحصر به اجرای داستان «بارگاه سلیم‌خان» است.
در «سایه بازی» داستان با حرکات چند عروسک که در برابر یک منبع نور سایه شان بر پرده می افتاد، نشان داده می شدند اما در «خیمه شب بازی» تماشاگر مستقیما عروسک های‌متحرک با بعد و رنگ را برصحنه می‌دید.
از اساتید بنام نمایش‌های عروسکی که نام آن‌ها در سفرنامه‌های مستشرقین در دوره‌ی قاجار و هم‌چنین گزارش‌های موجود در دوران متأخر آمده است می‌توان به «کاکا محمد شیرازی»، «لوطی عظیم»، «لوطی رمضان»، «احمد خمسه‌ای»، «علی‌اصغر و علی‌اکبر احمدی (احمدعلی)» اشاره کرد.
«کاکا محمد» عنوان پدر خیمه‌شب‌بازی معاصر
استاد «کمال محمد شیرازی» معروف به «کاکا محمد» یا «کاکا ممد شیرازی»؛ هنرمندی که به عنوان پدر خیمه‌شب‌بازی معاصر شناخته می‌شود. استاد همه‌ی خیمه شب‌بازان ایرانی در ۲۰۰ سال اخیر است. وی بسیاری از اساتید خیمه شب بازی از جمله پسران و نوه‌های خودش و همین‌طور برخی از استادان برجسته‌ی دیگر از جمله «احمد شیخ احمد خمسه‌ای» را آموزش داده و تربیت کرده است.
پوپک عظیم‌پور؛ مدرس و پژوهشگر تئاتر در کتاب «فرهنگ عروسک‌ها و نمایش‌های عروسکی آیینی و سنتی ایران» به شرح مختصری از زندگی «کاکا محمد شیرازی» می‌پردازد. در این کتاب نیز گفتگویی با «علی اصغر احمدعلی» معروف به «اصغر احمدی» درباره‌ی «کاکا محمد» شده است. وی فرزند حسین احمدی معروف به «کاکا حسین» از خیمه شب‌بازان قدیمی دوران پهلوی و نوه‌ی «کاکا محمد شیرازی» است که در واقع آخرین وارث سلسلسه‌ی خیمه‌شب‌بازان ایرانی به حساب می‌آید که این هنر را سینه به سینه از پدران خویش آموخته‌اند. البته متاسفانه این هنرمند دیگر در قید حیات نیست.
عظیم‌پور بیان می‌کند: «اصغر احمدی»؛ نوه‌ی «کاکا محمد» در خاطراتش تعریف می‌کند که پدربزرگش در سن ۱۷ – ۱۸ سالگی به دلیل اختلاف‌های خانوادگی ترک دیار می‌کند و بعد از ۲ سال خبر می‌رسد که ایشان در چین است. پس از حدود ۱۰ این هنرمند با یک صندوق پُر از عروسک و وسایل صحنه به ایران باز می‌گردد و مشخص می‌شود که وی در این سال‌ها سفرهایی هم به روسیه و هند نیز داشته است و در آن‌جا با اساتید هنر نمایش عروسکی، آشنا شده و فنون خیمه‌شب‌بازی را فرا گرفته است. و زمانی که به درجه‌ی استادی می‌رسد، تعدادی عروسک جمع‌آوری و خریداری می‌کند و به ایران می‌آورد. این عروسک‌ها، عروسک‌هایی نخی بودند که در خیمه به نمایش در می‌آمدند. پس از آن صندوق‌ها و عروسک‌های دیگری توسط افراد دیگرساخته می‌شود و خیمه شب‌بازی رونق بیشتری می‌گیرد.
عظیم‌پور در کتاب «فرهنگ عروسک‌ها و نمایش‌های عروسکی آیینی و سنتی ایران» آورده است: «بخشی از ارمغان سفر کاکا محمد همان شد که ما امروز ابزار نمایش سنتی خیمه‌شب‌بازی ایران می‌نامیم. تعدادی از عروسک‌ها که از شخصیت‌های اصلی نمایش‌ها هستند روسی‌اند که از نظر تیپ‌شناسی با فرهنگ بومی و جغرافیایی ما هم‌خوانی ندارند، از همین رو بعدها به ضرورت، عروسک‌های دیگری نیز اضافه شد و یا لباس‌های عروسک‌هایی که فرسوده شده بودند در این‌جا تعویض یا ترمیم شدند اما آن‌چه ثابت مانده است متن‌های نمایشی است که از دیرباز تاکنون در ادبیات شفاهی و سنتی ما موجود بوده است.
زنده‌یاد «اصغر احمدی» که ادامه دهنده راه پدربزرگش بود بسیاری از عروسک‌های زیبای مجموعه‌ی «کاکامحمد» را به ارث برده و دارای یکی از اصیل‌ترین و زیباترین صندوق‌های خیمه‌شب‌بازی بود. پس از فوت وی، میراث فرهنگی تبریز یکی از صندوق‌های او را جهت برپایی موزه نمایش عروسکی خریداری کرد.»
عظیم پور در ادامه صحبت‌هایش یادآور می‌شود: البته قبل از کاکا محمد، خیمه‌شب‌بازی در ایران رواج داشته و سفرنامه‌نویسان خارجی به حضور این هنر نمایشی در دوران صفویه در ایران اشاره کرده‌اند اما کاکا محمد شیرازی از جمله افرادی بوده که در دوران قاجار نام و نشان پیدا می‌کند و نامش در تاریخ ماندگار می‌شود. می‌توان گفت که شیوه‌ی کاکا محمد شیرازی شیوه‌ی خیمه‌شب‌بازی قاجاری بوده است. وی بعدها صاحب فرزندانی می‌شود و به همه آن‌ها نیز فوت‌و‌فن خیمه‌شب‌بازی را می‌آموزد. شُکرعلی، حسن معروف به لوطی حسن، حسین معروف به کاکا حسین، حاجی معروف به حاجی دلشاد یا حاجی قلیچ و محمد معروف به ممد نازدار۵ فرزند کاکاممد هستند که همگی نزد خودش آموزش دیدند و درقهوه‌خانه‌ها و مناسبت‌های مختلف از آن‌ها برای اجرای خیمه‌شب‌بازی دعوت می‌شد. در میان پسران وی نیز پسران کاکاحسین ادامه دهنده راه پدر و پدربزرگشان هستند که زنده یاد اصغر احمدی و زنده یاد اکبر احمدی وامدار هنر خیمه شب بازی پدربزرگشان بودند.
این پژوهشگر تئاتر متذکر می‌شود: «فرزندان و نوه‌های این هنرمند «چکیده کار» هنر خیمه‌شب‌بازی هستند اما متاسفانه همه‌ی این اساتید از بین ما رفته‌اند و دیگر ارتباط ما با این حلقه‌ی قدیمی از هنرمندان خیمه‌شب‌بازی قطع شده است از همین رو پرداختن به این هنرمندان باعث زنده نگاه داشتن نام آن‌ها خواهد شد چون هنرشان هم‌چنان زنده است.
مطالب این گزارش برگرفته از مقاله‌ی محمدحسن ناصربخت، کتاب «نمایش در ایران» بهرام بیضایی و کتاب «فرهنگ عروسک ها و نمایش‌های عروسکی آیینی و سنتی ایران» نوشته پوپک عظیم‌پور است.
