قصّه‌ی عروسک‌های بومی آبادان
اسباب‌بازی‌ها نشانی از فرهنگ و نوع زیست ما در طبیعت پیرامون‌مان هستند. با کنکاش و تحلیل در نوع ساخت و مواد اوّلیه به‌کار گرفته شده در ساخت آن‌ها می‌توان دریافت که تجربه‌ی زیستی سازنده اسباب‌بازی چگونه بوده است.
اسباب‌بازی‌های شهری آبادان، نماد کودکی که سال‌ها زیر سایه‌ی غول صنعت پنهان شده بود و با جست‌وجو در لایه‌های زیرین فرهنگِ گره خورده با نفت پیدا شد و عروسک‌ها، راویان قصّه‌های ناگفته‌ی این شهر بندری هستند.
وقتی به‌عنوان مردم‌شناس به آبادان سفر کردم، طی سال‌ها سکونت و زندگی در این شهر به دنبال نشانه‌های کودکی بودم دریافتم که در همه‌جا نشانی از نفت در خاطره‌های بومیان همراه است. این قصّه‌ها را در گلپونه بخوانید:
نسرین جودکی، کارشناس ارشد مردم‌شناسی
پِلِیتی؛ دست‌سازه‌های کارکنان شرکت نفت
بیش‌ترین پاسخی که در پژوهش‌ها از مردم شنیده می‌شد این بود که «ما اسباب‌بازی‌های خارجی از استور(فروشگاه) شرکت نفت می‌خریدم.» بعد از مدّتی به این نتیجه رسیدم که باید از صنعت و تاثیر آن بر فرهنگ این دیار آغاز کرد.
طی گفت‌وگوهایی که با اهالی انجام شد، نشانه‌هایی از اسباب‌بازی‌های دست‌ساز کارکنان شرکت نفت پیدا کردم؛ روروئک، قایق و ماشین «پِلِیتی» که امروز نمونه‌های آن در موزه‌ی کارآموزان آبادان به نمایش در آمده است.
عروسک شُلی؛ پیکرک‌های گِلی
یکی از لذّت‌های زندگی در کنار رودخانه آب‌تنی بچّه‌ها است بچّه‌ها معمولا در کنار رودخانه با استفاده از گِل و مواد اوّلیه در دسترس، عروسکی به نام«شُلی» می‌ساختند. عروسک‌های شُلی پیکرک‌های گِلی هستند.
که کودکان آن‌ها را درست می‌کنند و به‌طورمعمول از اضافه آن، ابزار خاله‌بازی مثل قابلمه و قاشق می‌سازند. از آن‌جایی که در گویش بومیان آبادان به گِل «شُل» می‌گویند، نامش «شُلی» است. این پیکرک‌ها که نمونه‌هایی از آن در موزه‌ی شوش نگهداری می‌شود، نشان از قدمت هزاران ساله این نوع از عروسک دارد.
لِعبه، عروسکی از نَخل
با توجه به موضوع پژوهشی‌ام که بررسی نقش درخت نُخل در باور بومیان بود، به جست‌وجوی تاثیر متقابل محیط‌زیست و فرهنگ پرداختم. سال‌ها پژوهش مردم‌شناسی درباره‌ی فرهنگ آبادان این نشانه‌ها را برایم آشکار کرد که تمامی زندگی مردم روستاهای آبادان با نَخل تنیده شده است. نخل برای آن‌ها عزیز است و عضوی از خانواده محسوب می‌شود.
یکی از نشانه‌هایی که درباره‌ی اسباب‌بازی‌های مرتبط با نخل و فرهنگ روستایی پیدا شد، جغجغه‌های به نام«تیگ‌تاگا» بود که از سرشاخه‌های درخت نخل تهیه می‌شود. بعد عروسک‌هایی به نام «لِعبه» که از شاخه‌های نخل و پارچه درست می‌شوند یک‌به‌یک هویدا شدند، در حالی که نمادی از فرهنگ زندگی روستایی و کشاورزی هستند.
خاله مهری، عروسک‌ساز هنرمند آبادانی، یکی از زنان پُرتلاش بود که سال‌های سال در بازارچه‌ی خوداشتغالی زنان آبادان در خیابان دبستان غرفه‌ی کوچکی داشت که در آن عروسک‌های خمیری می‌ساخت.
از او درباره اسباب‌بازی‌های کودکی‌اش پرسیدم. او در خاطره‌های زندگی در روستای «تنگه» در حاشیه بهمن‌شیر پاسخ داد و از عروسک‌هایی که از برگ نخل تهیه می‌شدند و لِعبه نام داشتند برایم گفت. هرکدام از این عروسک‌ها روایت‌گر فرهنگ بومی هستند.
لِعبه؛ عروسک‌هایی با با پوشش رنگارنگ
لِعبه‌ی بی‌بی، پوشش روستایی دارد؛ پوشش آن صُب (پیراهن)، شِله (سرپوش) و عصابه که پارچه‌ی نماد زنان عزادار است. و عروسک زنان جوان با پوششی با رنگ‌های شاد و رنگارنگ. از حیرت‌انگیزترین عروسک‌هایی که طی پژوهش با آن روبه‌رو شدم عروسک مردی بود که از گل آذین نخل نر درست می‌شود و با پوششی از مردان جنوب .
چلّه‌ای؛ عروسکی راوی فرهنگ شفاهی
در این مرحله از جست‌وجو کودکی به این دنیا چشم گشود. عروسک نوزاد به نام چلّه‌ای که علاوه بر حضورش بخشی از فرهنگ شفاهی را روایت می‌کند. ا ین عرسک از پارچه درست می‌شود و آن‌را در گهواره‌ی کوچک قرار می‌دهند.
نمکی؛ عروسکی ساخته شده از نمک
نمکی هم عروسک دیگری است. روزگاری که هنوز نفت از دل چاه‌های خوزستان راه به بندر آبادان نکشیده بود مردم جزیره از زمین‌های شور هزارنمک استخراج می‌کردند و صادرات نمک به کشورهای همسایه درآمدی بود برای شهر در کنار ترانزیت کالا. حال پس از سال‌ها خاطره‌های آن زندگی‌ها و آن مردم در عروسک‌های آبادان پیدا شده است. پدران و مادران آبادانی عروسکی از نمک می‌ساختند و بالای گهواره نصب می‌کردند تا کودکان را از چشم‌زخم و بیماری حفظ کند.
اکنون عروسک‌های پیدا شده در طول پژوه در حال احیا هستند و مراحل ثبت را طی می‌کنند. ثبت آن‌ها ثبت فرهنگ و اعتقادها و تاریخ هر شهر و دیار است. قصّه‌های آن‌ها هم در صفحه‌ی اینستاگرام عروسک‌های بومی آبادان با نام arousakboomi.abadan@ روایت می‌شود. قصّه عروسک‌های بومی، پیام‌هایی از روزگار پیشین برای آیندگان است.
